- Gündəmdəki mövzulardan biri də əlifba məsələsidir. Güney Azərbaycanda və İran genəlində hansı əlifba daha uyğundur? -- Ulusal yazqı ilə bağlı olan hadisələrdə fərdi ehtiyaca görə deyil, kollektiv ehtiyaca və duruma görə davranmaq lazımdır. Belə olmazsa, yəni kollektiv ehtiyaca görə bir davranış sərgilənməzsə macəraçılıq ortaya çıxar. Macəralar millətə xeyir verməz, zərər verər. Bu gün Güney Azərbaycanda və İranda özünü milli tanıdan macəraçılar vardır. Özəlliklə Xalq Cəbhəsi bu macəranı güney Azərbaycana soxdu. Xatırlayıram ki, hələ özləri latın hərfinə keçmədən xalq cəbhəsinin ”ideoloq”ları boğazlarını yırtırdılar ki, Güney Azərbaycan latın əlifbasına keçməlidir. Bu əlifba məsələsi Göytürklərdən sonra daima sorun olmuşdur. Heç bir zaman çözülməmiş və hələ də çözülməmiş olaraq durmaqdadır. Yüz illər boyunca ərəb əlifbasında yazdıq…
- Yüz illər boyunca ərəb əlifbasında yazdığımız üçün davammı etməliyik?
- Baxır Türk yurdlarının hansı məkanında yaşamağımıza. Örnəyin Doğu Türkistanda ərəb əlifbası ilə yazırlar. Onların Latın hərfinə keçmə imkanları yoxdur, Çin şövinizmi əngəl olmaqdadır. Doğu Türkistanın durumu bizdən daha yaxşıdır, onların ana dilində məktəbləri var və bu üzdən də Uyğurca düşünə bilirlər. Bizdə isə ana dilində heç bir şey yoxdur, bizim ana dilimizdə düşünməmiz çətin olmuş. Belə bir durumda toplumu latın əlifbasında yazmağa zorlamaq macəradan başqa bir şey deyildir. Həm də bizə təsadüfən də olsa xeyir verməyəcək türdən olan macəradır. Millətin bilgilənməsi ilə fərdin bilgilənməsi ayrı-ayrı qonulardır. Milli hərəkət millətin bütün təbəqələrini içinə alan bir anlayışdır. Millətin əksəriyətinin də intellektual fəaliyəti alışdığı, adət etdiyi əlifba ilə gerçəkləşər. Yaza bildiyi əlifba ilə gerçəkləşər. Bizim millət ərəb əlifbasında yazıb-oxumağa alışmışdır. Bəlkə millətin içində 2-3 nəfər latın əlifbasında da yazıb oxuya bilər. Ancaq millət 2-3 nəfərdən ibarət deyildir. Hələ bu 2-3 nəfər macəraçılar da gerçəkdən yazıb-oxuya bilsələr.
- Latın əlifbasında yazıb-oxuyanımız yoxdurmu?
- Oxuyanımız ola bilər, ancaq yaza bilənimizə mən rast gəlmədim. İşin çox ilginc yanı budur ki, ”latın əlifbasında” yazmalıyıq şüarını bağıranların heç biri bu əlifbada yaza bilmirlər. Mən latın əlifbasında yazılmış hətta kiçik bir şeiri də oxumaram. Yəni Güneylilərin yazdığını deyirəm. Sınamaq üçün bu əlifbada yazanların ”yazı”larını oxudum və gördüm ki, yaza bilmirlər. Adamlar hələ bilmirlər ki, latın əlifbasında ”da” və ”də” şəkilçiləri nə zaman bitişik və nə zaman ayrı yazılar. Ayrıca yüzlərcə imla səhvi var. Adamın zövqü pozulur. Sanki adamı məcbur etmişlər latın hərfi ilə yazmağa. Bildikləri hərflərlə niyə yazmırlar? Ən önəmlisi də budur ki, biz kimə yazırıq? Bakı və Ankara üçün yazırıq, yoxsa Təbriz üçün? Bunların milli hərəkətlə filan heç bir əlaqəsi yoxdur. Saxta yollarla özlərini intellektual göstərən adamlardılar. Heç bir zaman unutmaram ki, bir dəfə Bakıda Güneylə bağlı latın əlifbasında bir dərgi çıxarmışdılar. Mərhum Zehtabı bu dərgini görcək əlinin arxası ilə itələyib özündən uzaqlaşdırdı və ”bunlar təxribatdır, latın əlifbasını bizim millət oxuya bilmir.”- dedi.
- Ərəb əlifbasında yazmalıyıq deyirsiniz və bu əlifbada yazmaq bir zərurətmiş?
- Ortaq sosial ehtiyacı nəzərə almalıyıq. Beş il ibtidai sinifi insan hansı əlifbada yazıb-oxusa onun sürətli oxuyub düşünməsi də o əlifba ilə gerçəkləşər. Bizim milli hərəkətə qatılan on minlərcə insanımız var ki, VIII sinifdən yuxarı oxuya bilməmişlər və latın əlifbasında heç bir təcrübələri yoxdur. Ancaq gerçəkdən oxumaq və bilgilənmək istəyirlər. Nə etməliyik? Onların ehtiyaclarını heçə mi saymalıyıq? Hətta universitet bitirənlərin də latın əlifbasında yazıb-oxuma təcrübələri yoxdur. Yaşadıqları mühit də ərəb əlifbası ilə donatılmış. Məslən biz Qərbdə yaşadığımız üçün küçədə, dükanda və hər yerdə gözlərimizə toxunan latın hərfləridir. Bununla belə yenə də latın hərfi ilə gərəkən sürətdə oxuya bilmirik. Məsələn mən özüm əgər 4 dəqiqədə bir səhifə oxuyuramsa, latın hərfi ilə yazılmış bir səhifəni 10 dəqiqədə oxuyuram. Gözlərim də uşaqlıqdan alışmadığı üçün latın əlifbasında yazılan yazılar mütaliə zövqümü tez yorur. Əgər durum bu şəkildə isə, nədən küçə-bazarı, kitabı və beyni ərəb əlifbası ilə donatılmış bir mühitin insanlarından latın əlifbasında oxumağı gözləməliyik? Bilirsiniz ki, son zamanlar köçürgən adında bir proqram hazırladılar Güneydə? Nədən bunu hazırladılar? Demək ki, bir ictimai ehtiyac var o üzdən bu proqram hazırlanmış. Bu proqramı hazırlayanlar gerçəkdən böyük inqilab etmişlər. Onlara öz minnətdarlığımı bildirirəm. Yalnız arzu edərdim ki, bu proqramın türkiyə türkçəsindən çevirən variantını da hazırlasınlar.
- Ərəb əlifbası bu şəkildə davammı etməlidir?
- Keçən əsrin əvvəllərində bütün türk dünyasının bir tək əlifbası var idi. Ərəb əlifbasında yazırdılar. Ona görə də məsələn Tiflisdə çıxan ”Molla Nəsrəddin” dərgisi Qacariyədə, Osmanlıda, Türkistanda, Əfqanistanda, İraqda və Suriyədə oxunurdu. Eləcə də Bağçasarayda İsmayıl Bəy Qaspirallının çıxardığı ”Tərcüman” dərgisi və digərləri. Ərəb əlifbasından qopuş və ortaq latın əlifbası hazırlaya bilməmə türk dünyasını hissən və zehnən parçaladı.
- Ərəb əlifbasındamı qalmalıydılar?
- Ərəb əlifbasında qalmamalıydılar. Ancaq ortaq əlifba hazırlanmadı. Latın əlifbasına keçişləri yaxşı idi, ancaq yaxşı metodla keçiş olmadı. Doğrudur Stalinizmin fərqli əlifbalar hazırlanmasında rolu oldu, ancaq səbəb nə olursa olsun, nəticə göz qabağındadır. Fərqli ağızlarda qonuşmaq olar, ancaq əlifba bir olmalı idi. Bir örnək söyləyəcəyəm sizə. Londondan yayınlanan BBC radiosunun fars dilində bir tək sitəsi var. Bu sitədə həm İran, həm Əfqanistan, həm də tacikistan haqqında xəbərlər və şərhlər verilir. Bu çox önəmlidir. Çünkü dəricə və farscanın əlifbaları eynidir, taciklər də o əlifbaya keçdilər. Ancaq BBC-nin türkçələrin hər birinə xas sitəsi var. Dəricə, tacikçə və farsca bu şəkildə vəhdət halında olurlar.
- Bu örnəklər bizim ”ərəb əlifbasında yazmalıyıq” önərməmizi təsdiqləmir, rədd edir.
- Doğrudur. Zahirən rədd edir. Ancaq elə deyil. İranda, Tacikistanda və Əfqanistanda milli dillərində yazıb oxuyurlar. Biz bu nemətdən bərxurdar deyilik. Biz bu yolda mübarizə aparırıq. Bir dil öz əlifbasını dəyişərkən arxasında dövlət iradəsi durmadıqca millət alışdığı əlifbada yazmalıdır. Hətta Böyük Atatürk də heç bir zaman bizim ”latın əlifbasında yazmalıyıq” söyləyən insanlarımız kimi macəraçı davranmadı. Öncə dövləti qurdu, dövləti qurarkən də millətin alışdığı ərəb əlifbasında işləri yürütdü. Daha sonra tam 10 ildən sonra latın əlifbasına keçiş əmri çıxardı. Yəni latın əlifbasına keçiş əmrini verdiyi zaman bu əmrin arxasında milli dövlətin iradəsi və budcəsi dayanmaqda idi. Hər bir iş zamanında edildiyində həm estetik olur, həm də keçərli. Biz qurtuluşumuz üçün örnək alacağımız bir tək lider var, o da Atatürkdür. Əlifba məsələsində də onu örnək almalıyıq. Yəni siyasi statusumuzu dünyaya duyurduğumuz zaman əlifba dəyişiminə bir fərmanla keçmək olar.
- Ancaq indi Atatürk zamanı deyil, internet zamanıdır.
- İnternet zamanı olduğu doğrudur. Ancaq haqqında danışdığımız Güney Azərbaycan və İran türklərinin mütləq əksəriyəti internet zamanında yaşamır. Biz yazılarımızı ortalıqda tanıdığımız və zıqqana-zıqqana latın əlifbasında oxuyan 70-80 adam üçün yazırıq, yoxsa millət üçün? Bu suala cavab verməliyik öncə.
- Latın əlifbasını savunanlar Mirzə Cəlildən örnək gətirirlər ki, ərəb əlifbası dilimizə yatqın deyilmiş.
- Onlar özünü aydın göstərmək üçün Mirzə Cəlilin bu söyləminə arxalanırlar. O zaman adama sormazlarmı ki, niyə Mirzə Cəlil özü ərəb əlifbasında çıxarırdı ”Molla Nəsrəddin”i? Mirzə Cəlil haqlıdır, ancaq bu haqlılığın arxasında başqa şeylər də var. Mirzə Cəlil deyirdi ki, uzun vədədə oxullarda latın əlifbası ilə dərsliklər hazırlanmalıdır. Keçən əsrin əvvəllərində ”Molla Nəsrəddin” dərgisini latın əlifbasında çıxarsaydılar, xalq o qədər aydınlanardımı? Bu gün də eyni problemdir. Keçən əsrin əvvəllərində ”Molla Nəsrəddin”i latın əlifbasında çıxarmaq nə qədər xətalı olardısa, bu gündə Güney Azərbaycanda və İran genəlində latın əlifbasında yazmağı önərmək bir o qədər xətalıdır. Ən qısa zaman dilimi içində millətin əlində olan imkanlarla onu aydınlatmağa çalışmaq lazımdır. Yoxsa əlifbaya keçmək siyasi bir statusa qovuşduqdan sonra çətin məsələ deyildir. Bizim problemimiz Güney Azərbaycanda və İrandadır. Başqa yerdə deyildir. Başqa yerlər təfərrüatdır. Əgər biri xülya atından enmək istmirsə, o başqa məsələdir. Ancaq millətini sevən, vətəni ilə bağlı bir tarixi görəvin bilincində olan insan realist olmalıdır. Güney Azərbaycanın və İranın gerçəkləri bağlamında aydınlanma sürəci və planı ortaya qoyulmalıdır. Diqqət etsəniz Güneydə və Qaşqaylarda, Xorasanda çıxan sitələrin hamısı ərəb əlifbasındadır. Doğru da edirlər. Bu gənclər başardıqları əlifba ilə uluslarına milli gerçəkləri anlatmaq istəyirlər. Təkrar söyləyirəm. Latın əlifbasını savunanlar bu əlifbada yaza bilmirlər. Bizim latın əlifbasına keçişimiz milli-siyasi iradəmizin nəticəsi şəklində gələcəkdə meydana çıxacaq. Yanlış davranışlar o hədəfə çatmamıza da mane ola bilər. Fars şovinizmi əlindən gələni etməkdədir ki, Türklər milli yöndə aydınlanmasınlar. Bizə düşən görəv budur ki, ən qısa yolla sürətli şəkildə və əldə olan imkanlar və alışqanlıqlarla milləti milli hədəflər doğrultusunda aydınladalım.
8.1.2009
Ikinci bölüm
- Ərəb əlifbası ilə bağlı söyləşi təpkilərə və etkilərə yol açdı. Bu etki və təpkilər üzərinə nə deyəcəksiniz?
- Hər bir iş öz zamanına və məkanına görə dəyərləndirilməlidir. Bu haqda Axundov ilk dəfə təşəbbüsdə bulunmuşdur. Daha sonra da çox zəif şəkildə Mollanəsrəddinçilər əlifba üzərinə dayanmışdılar ki, bu əlifbada əksiklik var. Bu gün ərəb əlifbasının dilimizə və bilgisayar sisteminə uyğunsuzluğu haqqında hər tək-təkimiz Axundov və Mirzə Cəlildən də güclü dəlillər ortaya qoya bilərik. Ancaq Axundov və Mirzə Cəlil bu əlifbanı tənqid edərək eyni əlifbada yazırlar. Nədən? Çünkü aydınlatmaq istədikləri toplum yalnız o əlifbanı başarırdı. Yəni bu gün Güney Azərbaycan və İranda olduğu kimi. Bu gün Qaşqay gəncləri onlarca sitə yayınlayır və Qaşqay türk kimliyinin yüksəlişi yolunda çalışırlar. İndi onları latın əlifbasını bilmədikləri üçün bəzilərinin etdikləri kimi aşağılamalıyıqmı? Latın əlifbasında İran mühitində bu günə qədər bir tək dəyərli yazı ortaya çıxmışmı? Xatəminin zamanında xatırlayırsınız bir sürü dərgi çıxırdı universitələrdə. Bunların hamısı ərəb əlifbasında deyilmi idi? Nədən məsələn Bakıda yayılmış bir şeir kitabını İran mühitində ərəb əlifbasına çevirib nşər edirlər. Ya da dilçilik haqqında yazılmış məsələn Nizami Xudiyevin kitabını və digərlərini.
- Ərəb və latın əlifbası yalnız dilçilik mövzusudur, yoxsa digər tərəfi də var?
- Yalnız dilçilik yönü yoxdur, fəlsəfi və siyasi tərəfi də var. Siyasi yönü nədir? İran mühitində Latın əlifbasında yazmaq kəndiliyindən Ankara və ya Bakı təmayülünü göstərdiyi üçün bir növ yabancı ölkəyə bağlılıq kimi görünür və elə başlanqıcdan bir gənc adam üçün suç bəlgəsi kimi ortaya çıxır. Biz bəsit olaylarla bağlı olaraq gənc adamların həbs edilməsini istəmirik. Əlifba yolunda bizim mübarizə aparacaq həvəsimiz yoxdur. Mərhum Zehtabi demişkən bunlar anarşistdirlər. Bunlar hərəkətin içində deyillər. Bizim bu günkü hədəfimiz ən qısa yolla və millətin başardığı və alışdığı imkanlarla aydınlanma sürəcini sürətləndirməkdir. Əgər bu gün Güney Azərbaycan gəncliyi ərəb əlifbasında yazır, sitələr düzənləyirsə, bir əlifba məsələsinə görə onların etdiklərini aşağılamamaq gərəkir. Bir latın əlifbasına görə onlarda aşağılıq kompleksi oluşdurulmamalıdır. Onlar böyük fədakarlıq edirlər və cəmiyətin mövcud imkanlarına görə aydınlanma prosesini sürdürürlər. Bizim görəvimiz sadəcə onları təqdir etməkdir. Fəlsəfi tərəfi də ondan ibarətdir ki, əlifba dəyişimi ilə dünyaya baxış açısı dəyişəcəkdir. Fəlsəfi düşüncə dərin olduğu üçün yavaş-yavaş irəlilər, ancaq siyasət cəmiyətin əksəriyətini qapsaya bilər. Siyasi davranışın inqilabı, fəlsəfi davranışın intibahi yönü var. Bizim cəmiyətin dini yapısı var. Dindarlar da bu hərkətə qatılırlar ki, onların bilgi birikimləri ərəb əlifbasında gerçəkləşmişdir.
- Əlifba məsələsi ilə bağlı ölkənin içində hansı görüş var bu dartışma ilə ilgili?
- Hər kəsin bir şəkildə daxillə irtibatı var. Yəni internet sınırları ortadan qaldırmışdır. Mən yazmaq işi ilə daha çox məşğul olduğum üçün daha çox irtibatım var içəri ilə. Nədən? Çünkü yazılarımı oxuyan yüzlərcə, özəlliklə gənc adam mənimlə sanal ilişkidə bulunurlar. Hətta bir çox tutuqlananların evlərindən mənim yazılarımı da ittilaat məmurları tapmışlar. Bunlar məni sevindirir və daha da ciddi şəkildə yazmağa və oxumağa məcbur edir. Yazılarımın daxildə bu qədər geniş miqyaslı oxunmasının səbəbi ərəb əlifbasında olmasıdır. Ancaq eyni zamanda mənim yazılarım Bakıda da yayılır. Bakıdakı qəzetlərdə və sitələrdə. Yəni yurdumuzun hər iki tərəfində mövcud imkanlara görə davranmalıyıq. Mənim ərəb əlifbasında da yazmağım bu əlifbanı savunmaq deyil. Cəmiyyətimizin alışqanlığından yararlanıb aydınlanma prosesini sürətləndirməkdir. Təsəvvür ediniz ki, 30 ildir Dr. Cavad Heyət “Varlıq” dərgisini ərəb əlifbasında çıxarır. Həm rejimin əlifba üzndən buna əngəl olması önlənir, həm də kütlə sürətlə oxuyub bilgilənir. Bu dərgi latın əlifbasında çıxsaydı öz həyatına davam edə bilməzdi və 5 ədəd də satışa getməzdi. Bizim davamız bu gün düşüncə məsələsidir, əlifba məsələsi deyildir. Əlifba sorununun çözümü bu gün mümkün deyil, öz milli aqibətimizi bəlli etdikdən sonra bu məsələ kəndiliyindən çözüləcəkdir.
- Latın əlifbasından ərəb əlifbasına köçürən köçürgənin İran rejimi tərəfindən hazırlandığını söyləyənlər var!
- Bunlar nə danışdıqlarını bilmirlər. Əgər köçürgəni rejim hazırlamışsa o zaman rejim bizim üçün çalışır. Bunlar ölkəmizin içində fəaliyət göstərən şərif insanlara da şər atırlar. Belə şeyləri ciddiyə almaq lazım deyil.Bunları buraxmaq lazımdır çirkin işlərinə davam etsinlər. Bizlər öz işimizi görməliyik.
Başgün 13.01.09
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder