Çox dəyərli araşdırmaçı və bilim adamı sayın Mehran Bəy Baharlı uzun zamandır tarixi və bilimsəl dərinliyi olan yazıları ilə ulusal aydınlamamızda etkili olmaqdadır. Gerçək olan budur ki, Güney Azərbaycanda və İran genəlində ussal (əqli) və maddi dayanağı olan oyanışa ehtiyac var. Bu ehtiyaclar gedərilmədən siyasi savaşımın düşünsəl dərinliyi sağlana bilməz. Bu da kəndiliyindən ciddi axsaqlıqlar doğura bilər. Bu gərəksinimin (ehtiyacın) gedərilişi üçün bəzi şəxsiyətlərimiz yetişmişdir. Onlardan biri də Mehran Bəy Baharlıdır. Mehran Baharlının yazılarındakı görüşləri qəbul edib etməməkdən asılı olmayaraq bu yazılar oxucuların beynində soru yarada biləcək düzeydədir. Önəmli olan da oxurun ağlında soru yarada bilməkdir. Çünkü düşüncəni devindirən (hərəkətləndirən) sorulardır.
Heydər Şadi bəylə “Türk islamı, sınır islamı” başlıqlı yazılarını diqqətlə oxudum və gələcəyimizlə ilgili çox önəmli təsbitlərin bu yazıda barındığını gördüm. Mehran bəy, qaynaşdırıcı gücü çox yüksək olan inanc və din məsələsi üzərinə tarixi örnəklərdən yola aydınlıq gətirməyə çalışmışlar. Özəlliklə gələcəkdə İranda yaşayan türklərin məzhəbsəl gəlişmələrini çox ilginc və diqqətləri cəlb edər biçimdə ələ almış, bu yöndə tarixi, strateji və ulusal mədəniyət dərinliyi olan önərilərdə bulunmuşlar: “Bakı Mərkəz Tabeli cəfərilik, Ankara Mərkəz tabeli Ələvilik, Ankara MƏrkəz Tabeli sünnilik.”
Düşünürəm ki, Mehran bəyin bu yazısı Bakıda və Ankarada üzərində düşünülmələri gərəkən bir qonudur. Əgər Azərbaycan və Türkiyə dövlətləri gələcək ortaqlaşaraq bölgənin super gücü olmaq istəyirlərsə, kəsinliklə Baharlı bəyin bu önərmələrini ayrıntılı şəkildə özümsəmələri gərəkəkdir. Əslində bu formulun İsmayıl Qaspirallının “Dildə birlik, fikirdə birlik, işdə birlik” önərməsi qədər önəmli olduğunu düşünməliyik. Nədən? Çünkü inancda və məzhəblərdə olan qaynaşdırııclıq gücü başqa heç bir şeydə yoxdur. Elmdə, fəlsəfədə yoxdur. İnanc kütlənin böyük qatmanlarını öz arxasınca sürükləyə biləcək enerjiyə sahibdir. Elm, fəlsəfə və bilginin digər dalları isə, professional alanlardır. Hətta bu professional alanlarda bir yerlərə varmış adamlar da qaynaşdırıcı inancın dışında qala bilmirlər. Bu nədənlə də inanc sahəsini kimin yönləndirməsi çox önəmlidir. İnanc alanı kəndi əlində olmayan toplumlar daha sürətli bir şəkildə asimilə olmağa məhkumdurlar. Necə ki, bu gün İranda şiə türklərin asimilasion sürəti daha yüksəkdir. Çünkü bu sahə fars zehniyətinin təkəlindədir. Bir ulusun qurtuluş istəkləri inanc planında denəyim birikdirmədikcə, ideolojilərlə və toplumun gerçəkləri ilə ilə ilgisi, ilintisi olmayan teorilərlə bu, mümkün olmamışdır. Son 500 il içində bir çox Batı toplumlarının uluslaşmasında bunun örnəklərinə rast gəlməkdəyik. Almanlar, finlər və digər toplumlar kəndilərini inanc planında fərqləndirdikləri gündən etibarən, uluslaşmağa başlamışlar. Bu gün Türkiyə və Azərbaycan dövlətlərinin türk kimliyi mərkəzli sünnilik, cəfərilik, ələvilik oluşdurmağa imkanları vardır. Mehran bəyin işarə etdikləri kimi, əslində bunun tarixdə örnəkləri də olmuşdur. Qaraxanlı dövləti islamiyətin ən liberal məzhəbi olan Hənəfiliyi həm qəbul etmiş, həm də türkləşdirmişdilər. Səfəvi dövlətinin quruluşunda sırf türk-ələviləri və ya siyası adları ilə qızılbaşlar qatqıda bulunmuşlar. Nadir Şah öz zamanında məzhəblər arası dialoq bərqərar edərək və dini siyasət işlərindən kənarlaşdıraraq, sanki dönəmin şərtlərinə görə sekular bir dövlət qurmuşdu. İslam tarixinə baxıldığında yalnız türklərin qurduğu dövlətlər dini siyasətə alət etməmişlər. Bunun bir sürü örnəklərini vermək mümkündür. Səlcuq oğulları Bağdad xilafətinin siyasətə qarışmasını önlədi. Bağdad xilafəti, sadəcə zahiri mənəvi otoritə kimi bir statusa qovuşduruldu. Moğul-türk imperatorluğu isə, sırf qeyri-dini yasalarla yönətilən yönətim şəkli idi. Anadolu ələvilərinin qatqısı ilə qurulan Osmanlı dövləti də eyni şəkildə. Osmanlı dövləti də 1517-ci ildə Sultan Səlim Misiri fəth etdikdən sonra xilafətə dönüşmüş və dini açıdan ərəb milliyətçiliyi mərkəzli inanışa sürüklənmişdir. Əslində Osmanlıda bu sürəc daha öncədən başlamışdı və Səfəvi dövlətinin əsasən Anadolu türkləri tərəfindən quruluşu bu sürəcə qarşı bir təpki kimi ortaya çıxdı. Daha sonra Səfəvi dövləti fars məzhəb anlayışı tərəfindən işğal edilsə də, ancaq xalq yenə də öz türk kimliyi qaynaqlı məzhəbi inancından vaz keçməmişdir. Osmanlıda da eyni şəkildə olmuşdur. Xilafətləşən sünni sisteminə qarşı yörük sünnilər xilafətin islam anlayışını qəbul etməmişdilər. Qəbul etməmənin əsas səbəblərindən biri türklərin iqtisadi həyat şəkilləri olmuşdur. Yörük sünnilərdə namaz qılmaq bir o qədər də zorunlu deyil. Dini basqıcılıq türk ələviliyində, türk cəfəriliyində, türk sünniliyində ya olmamış, ya da az olmuşdur. Türk toplumunda yayqın olan bu sosial və tarixi psixologiya üzündən olsa gərək ki, türklərin qurduğu dövlətlərdə din qamusal və bireysəl alana sərt müdaxilə etməmişdir. Qurulan dövlətlər yayqın toplumsal psixologiyaya uyqun bir biçimdə qurulmuşdur.
Bunun önəmli başqa bir səbəbi də türk dili olmalıdır. İslam öncəsi türk dilinin yapsında barınan xatirələr var. Türk ulusunun kollektiv bilincaltında barınan tarixi anılar öz varlıqlarını bir şəkildə türkçədə davam etmişdir. Türklərin yer kürəsinin dəyişik yerlərində doğa ilə iç-içə yaşaması türkçəni dinlərin və məzhəblərin təkəlindən çıxarmışdır. Bu nədənlə də islam sonrası dilimizə girən və dini yük daşıyan sözlər türkçənin genəl və geniş yapısı içində bir çox fanatizm çağrışdıran yüklərindən arınmışlar. Türkçədəki ərəbçə sözlər ərəbcədəki anlamlarından tam olaraq fərqli anlam daşımasalar da onların dinsəl yükü türkçənin içində azalmışdır. Hər millətin dili onun əlində hazır bulunan bir sərmayədir. Dövlətlər də bu sərmayənin içində qurulur. Maddi—mənəvi sərmayəni öz varlığında barındıran türk dili dövlət qurucularının da içdürtülərini şəkilləndirmişdir. Gerçək olan budur ki, türk dili ilə şəriət dövləti qurmaq mümkün olmaz. Gərək bu dil öz yapsından ayrılsın da ondan sonra. Necə ki, xilafətə dönüşən Osmanlı dövləti saxta və soysuz bir dil gəlişdirdilər. Osmanlıcanın mərkəzində duran türkçə deyildir, ərəbcədir. Mərkəzində türkçə duran bir dillə xilafət dövləti qurmaq mümkün olmaz. Osmanlı imperatorluğunun içindən onlarca dövlət doğdu. Müsəlman toplumlu bu dövlətlərdən yalnız türkiyə sekular dövlət halına gəldi, gətirildi. Bunun da səbəbini türk ulusunun tarixi sosial doğasında axtarmaqda yarar var. Günümüz Türkiyəsində bu türkçə ilə heç bir zaman şəriət dövləti qurmaq olmaz. Şəriət dövləti üçün Osmanlıca lazımdır ki, onu da ehya etmək qeyri-mümkündür. İran genəlində bəlli tarixi sürəcdən dolayı türkçədə bir fars vurmuşluq meydana çıxmış. Bu fars vurmuşluq türklərin xətalı davranışlarına nədən olur. Ancaq bütün bu dildəki fars vurmuşluğa baxmayaraq, yenə də türk toplumunda daha fərqli məzhəbi davranışların meydana çıxmasına tanıq oluruq. Şəriətmədari bunun açıq örnəyi idi. Nədən? Çünkü kollektiv bilincaltı bir şəkildə fərdi bilincaltında yerləşib və orada əsrarəngiz biçimdə kəndi yazqısı ilə ilgili eyləmlərdə bulunar. Şəriətmədarinin bireysəl bilincaltında yerləşən türk kökənli tarixi kollektiv bilincaltı bəlli tarixi ortamda hərəkətə keçir. Bunu aydınca anlamamız üçün başqa bir örnək verəcəm. Şəhriyar ana dilində yazıb-oxumamışdı. Ancaq fərdi bilincaltında bir sürü kollektiv bilincaltının kodlarını daşıyırdı. Öz ana dilində yazıb oxumayan, genəldə fars ədəbi mühitində yetişmiş olan Şəhriyar birdən-birə dünyanın şah əsərini türk dilində yaradır. Bu əsərdə də insan mehvərlilik ana söyləmdir. Şəhriyar fars dilini daha sonra öyrənmiş. Fars dilindəki dini şeirləri ilə türkçə şeirlər tamam başqadır. Türkçə şeirləri milli-tarixi dürtülər (təhriklər) yazdırmışdır. Yəni şüuraltının dürtüləri. Farsca şeirlərini isə, onun şüuru yazmışdır. Farsca şüuru. Bilim adamları, şüuru şüuraltının içində bir adaya bənzədərlər. Yəni şüuraltı dənizi içində şüur bir ada kimi imiş. Şəhriyarın dar mühit oluşduran farsca şüurunun ürünü olan şeirlərində insan mehvərlilik daha az, ancaq türkçə şeirlərində ana söyləm insan mərkəzçilikdir (humanizm). Bu da şairin fərdi bilincaltında yerləşən və gələcək üçün planlar çizən kollektiv bilincaltının çabaları olsa gərək. Bu, bütün türklər üçün keçərlilik daşıya bilər. Şəhriyarın divan ədəbiyatında hakim olan ilahiyatçılıqdan türkçə şeirlərində əsər yoxdur. O, türkçə şeirlərində daha özgürdür. Bu özgürlüyün də qaynağı türk kimliyinə və türk dilinə dayanmaqdadır. Doğanın qoynunda yaşamış bir millətin tarixi xatirləridir. Sanki ikinci “Kitabi—Dədə Qorqud”. Şəhriyarla Şəriətmədari olayını qarşılaşdırarsaq, böylə bir sonuc çıxarmaq mümkün olabilər: Şəhriyarın bireysəl bilincaltında hərəkətə keçib böyük bir əsər yazdıran türk kollektiv bilincaltı Şəriətmədarinin fərdi bilincaltında siyasi planda təzahür etmişdir. Bir sözlə türk toplumunun tarixi xatirləri və türk dili türklərin inanc və islam alqılayışını ərəblərdən-farslardan ayrışdırmışdır.
**
Mehran Baharlının bu yazısında sadəcə ağlıma taxılannlar üzərində duracağam. Bütün yazını irdələmək niyyətim yox. Bu yazısında “sekularizm” və “laiklik” qavramları üzərinə də açıqlama gətirmişdir. Onları alışdığımızdan fərqli şəkildə yozumlamışdır. Əslində hər bir bilim adamının belə bir haqqı vardır. Yəni qavramları fərqli anlamda izah edə bilər. Ancaq bu qavramlarin daşıdığı tarixi dəyərləri var. Bəlkə bu qavramları islam ölkələrində fərqli anlamaq mümkün ola bilər, bu başqa məsələdir. Bu qavramlar üzərinə bilgimizin artışı üçün bəzi açıqlamalara ehtiyac var. “Sekularizm” və “laiklik” eyni anlam daşıyan sözlərdir. Sekularizm ingilizcə və laiklik fransızca. Aralarındakı fərq də burdan qaynaqlanmaqdadır. Yəni “sekularizm” anlayışının arxasında ingilis mədəniyəti və tarixi, “laiklik” anlayışının arxasında Fransız mədəniyəti və tarixi durmaqdadır. İngiltərədə aydınlanma və dinin siyasətdən ayrılması daha erkən çağlarda doğdu. Bu üzdən də İngiltərədə sekularizm evrimsəl bir sürəc yaşadı. Bu üzdən də sekularizm anlayışın içində “devrim” deyil, “evrim” var. Ancaq 1789-cu il Böyük Fransa İnqilabı dinə qarşı devrimci davrandı. Dinin siyasətdən ayrılışı Fransa da devrimlə gerçəkləşdiyi üçün “laiklik” mahiyəti etibarı ilə devrimci bir anlayışdır. Türkiyədə də sekularizmin yerinə “laiklik” sözünün qullanılmasının iki səbəb olmalı: 1. Tənzimatdan başlayan bir sürəclə Osmanlı aydınları Fransız mədəniyətinin etkisi altında idi. 2. Türkiyədə də əski zehniyəti devrimci bir şəkildə devirib yerinə modern bir dövlət qurmaq “sekularizm”in evrim anlayşından daha çox “laiklik”in “devrim” anlayışına yaxın idi. Amac etibarı ilə həm laiklik, həm də sekularizm özdeş olmuşlar. Fərq onların tarixiyətində və davranışlarında olmuşdur. Aydınlanma dönəmi İngiltərədə daha erkən başlamış, ancaq bütün dünyaya yayılması Fransa Devrimi ilə gerçəkləşmişdir. Sekular sürəc İngiltərədə 500 il Fransadan öncə başlamışdır. 1648-ci il İngiltərə devrimi ilə nisbətən sürətləndi. İngiltərədə qanunun heç bir yerində yönətimin sekular olduğu yazılmamışdır. Çünkü İngiltərədə sekularizm gəlişən burjuazi ilə yaşanan bir sürəc olmuşdur. Gələnəklərə qarışmıdır. Ancaq Fransa anayasasında açıqca yazılmışdır.
**
Türklərin dində xoşgörülü olmalarının bir səbəbi də islamı qəbul etikləri tarixlərə dəng gəlsə gərək. Sasani dövləti Hz. Məhəmmədin ən yaxın silahdaşları tərəfindən devrildi. Misir və Sasanilərdə islam qanlı şəkildə özünü qəbul etdirməmişdir. Ancaq Əməvilər və arxasınca Abbasilər üçün islam uğrunda cihad sırf qazanılan qənimətlər yolu ilə zənginləşmək olmuşdur. Sasaniləri devrirən ikinci xəlifə Ömərin “Bu qədər zənginliklər qarşısında müsəlmanların nəfsləri qabaracaq, islama zərər gələcək”- söylədiyi bilinməkdədir. Əslində o şəkildə də olur. Ərəb etnosunu cihad adı altında sıx şəkildə birləşdirən islam dini ərəblərin zənginləşməsi üçün bir arac olmuşdu. İmam Hüseyn ölmədən öncə “Siz bizi öldürdükdən sonra artıq kimsəyə rəhm etməyəcəksiniz.”— demiş. Öylə də olmuş. Türklərlə farsların islamı qəbul edişlərini müqayisə etmək gərəkir. Sasanilər zamanında atəşpərəstlik zülm atəşinə çevrilmişdi. Bu inancın bilginləri siyasətə müdaxilə edirdilər. Bu nədənlə də islamın ədalət çağrılarına əhali təslim olmuşdu. Ancaq türklərdə atəşpərəstlik kimi bir inanc olmamış və şamanlar da dövlət işlərinə müdaxilə etmirdilər. İslam öncəsi fars və türk tarixi psixolagiyasini və dövlətçilik anlayışlarını qiyaslarkən, türklərdə heç bir dinin dövlətin təməl işlərinə qarışmadıqlarına tanıq oluruq. Farslarda bunun tam tərsinə olmuşdur. Türklərin islamın qarşısında dirənişləri də genəldə bu üzdən olmuşdu. Ərəblərin çağrıları türklər üçün keçərli görünmürdü. Ancaq farslar atəşpərəstlik zülmündən qurtulmaq üçün islama dirənişsiz təslim olurlar. Əməvilər, Abbasilər islam adına bolluca insan qanı axıtmışlar. Türklər islamı qəbulı etdiyi dönəmlərdə ərəb şovinizmi ilə islam özdeşləşmişdi. İndiki İranda fars şovinizmi ilə şiənin özdeşləşdiyi kimi. Ərəb müsəlmanlar üçün türklər kölə bazarında satılmaq üçün daha uyqun idi. Türkləri əsir yaxalayıb kölə kimi satan ərəblər gündən günə zənginləşirdilər. Sonra bu kölələr islamı qəbul edib Misirdə Məmluklar dövlətini quracaqdılar. Bu nədənlə də türklər köləliyə qarşı mübarizə edərək islamı qəbul sürəcinə sövq olurdular. Həm islamın özünə, həm də basqıcı və yox edici ərəb milliyətçiliyinə qarşı bir dirəniş türklərdə şəkillənirdi. Ancaq islamı qəbul etmək bir də qərbləşmək üçün bir vasitə idi. Ilk çağlardan türklərdə Qərbə doğru uzanma və uyqun yeləşik yerlərdə yerləşmə meylləri var idi. Hunlardan günümüzə qədər davam etmişdir. Bu gün bu tarixi istək Türkiyənin rəsmi dövlət politikasıdır. Qərbləşmə yolunda islam bir əngəl idi. İslam qəbul edərək qərbə, yəni münbit torpaqlara doğru hərəkət etmə bir tək seçənək kimi ortada idi. Bir tərəfdən ərəblərə qarşı olan antipatiya, digər tərəfdən qərbləşmə meylləri türklərdə fərqli islam alqılayışı şəkilləndirirdi. Türklərin iqtisadi həyat tərzindən, coğrafiyalarından qaynaqlanan kültürəl dəyərlər də bu fərqli alqılayışı gücləndirirdi. Bu gün türk islam anlayışının fars və ərəbdən fərqli olmasının tarixi qaynaqlarını bu açılardan baxaraq da dəyərələndirmək mümkün. Türklər üçün islam hər zaman bir xəbər olmuşdur. Heç bir zaman bir inşa mahiyəti daşımamışdır. İndi də o şəkildədir. Çünkü islamın dilini anlaya bilmədikləri üçün öz əski inanclarından yola çıxaraq islam alqılayışı gəlişdirmişlər. Farslar bu sorunu çözüb və tərcümələrlə islamı anlamağa çalışmışlar. Bu gün də Bakıda, Təbrizdə, Ankarada təsəvvür edəlim ki, bir taksi şofiri arabasına bir Quran ayəsini plastikdə asmış. Ona sorsan ki, burda nə yazıb oxuyub anlada bilməz. Sadəcə Quran ayəsi olduğunu söylər. Ancaq eyni şofiri bir ərəb şəhərində təsəvvür etsək, orada nə yazıldığını rahatca bizə anladacaqdır. Bu nədənlə də islam daima xəbər olaraq türklər üçün mövcud olmuşdur. Bu xəbəri öz kimliklərindən yola çıxaraq eşidib qəbul edərəkən ələvilik, bəktaşilik və digər bu kimi cərəyanklar yaranmışdır. Modern dünyaya açıq olması mümkün olan bir din alqılayışı.
05.01.2010
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder